LENANE LA MANTSWE A KA SEHLOHONG A POTELLETSENG HO BABATLISISI BA NAKWANA DITSHENG TSA HO ITHUTA TSA MABATOWA TSA YUNIVESITHI E BOHARENG YA THEKENOLOJI, FOREISTATA

LENANE LA MANTSWE A KA SEHLOHONG A POTELLETSENG HO BABATLISISI BA NAKWANA DITSHENG TSA HO ITHUTA TSA MABATOWA TSA YUNIVESITHI E BOHARENG YA THEKENOLOJI, FOREISTATA E ngotswe le ho hlophiswa ke: KJ de Beer le HR Hay ya fetolelwa Sesothong ke MD Kabi 2007 DIKAHARE Leqhephe 1. Selelekela mabapi le metjha e latelwang ya dipatlisiso 3 2. Metjha e latelwang ya dipatlisiso 6 3. Dintlha mabapi le melao e tlamang ya boitshwaro mabapi le ho etsa dipatlisiso ho diphoofolo le batho 10 4. Tlhatlhobo ya dingolwa 11 5. Dipatlisiso mabapi le mafu a amang batho jwaloka mohlala 14 7. Dikeletso mabapi le dipatlisiso tsa ka morao ho phumano ya lengolo la dikrii. 17 9. Tlhahiso ya dipolakata 21 10. Tsela eo ho ngolwang moqoqo wa saense ka yona 24 11. Keng se tshwanetseng ho hopolwa mabapi le dikopo tsa dithuso tsa ditjhelete? 26 12. Moetapele wa dipatlisiso (moetapele wa sehlopha) 27 13. Tsela ya ho ngola selelekela sa ho etsa dipatlisiso 30 14. Ho inkela mosebetsi wa batho ba bang ntle le tumello le boqhekanyetsi 32 LENANE LA MANTSWE A KA SEHLOHONG A POTELLETSENG HO BABATLISISI BA NAKWANA DITSHENG TSA HO ITHUTA TSA MABATOWA TSA YUNIVESITHI E BOHARENG YA THEKENOLOJI, FOREISTATA =============================================================== 1. SELELEKELA MABAPI LE METJHA E LATELWANG YA DIPATLISISO Ho etsa dipatlisiso ho bolela mekgwa e fapaneng ya ho nahana - tshehollo - boitshwaro - tsebo ya ho tshwantsha ka monahano - bolokollohi - tshekallo - phatlallo - kopano Mekgwa ya ho etsa dipatlisiso ka tsela ya saense - Hlalosa bothata - Bokelletsa lesedi - Bopa mohopolo - Hlahloba mohopolo - Etsa diqeto Ditlhokeho tsa ho etsa dipatlisiso - Tsebo ka kakaretso - Tlhatlhobo e tebileng ya mosebetsi wa ka le wa ba bang - Tjheseho ya ho tswelapele le ho elellwa hore o emisa neng Dipotso mabapi le ho rala meralo - Ke eng seo ke batlang ho se etsa? - Ka tsebo e ikgethang efe? Ke eng seo ke batlang ho se etsa? - Hlalosa mathata ka ho hlaka (Bothata ke eng?) - Tsepamisa maikutlo hodima dintlha tse matla tsa dithuto tsa matsatsi ana tsa lekala/fakhalthi (Boitsebelo) - Ke disebediswa di fe tse bebofatsang dintho tse fumanehang? - Batho ba bohlokwa haholwanyane ho feta dintho! Ke nale nako e kae? Ho tla mpatla tjhelete e kae? - Etsa ditekanyetso tsa ditjhelete ho ya ka bokgoni ba hao - Fokotsa diporojeke ho fihlella boholo bo hlokahalang Boitsebelo - Toba dinnete - Ikamahanye le motho ya nang le nalane e nang le bopaki ba ho etsa dipatlisiso (sehlopha se natswang hammoho le dibaka tseo ho tsona ho entsweng dipatlisiso). Sebetsa ditjhelete tsa ho etsa dipatlisiso Kakaretso - Fumana keletso mabapi le dipalopalo - Se dumele dithuto tse itseng ka bofofu, empa maikutlo a hao a kokobele Etsa moralo wa diteko - Hlalosa maikemisetso a thuto - Hlalosa hore ke eng se tla tshwantshwa - Hlalosa disebediswa tse methang (dinoko) - Etsa dipatlisiso ka bo wena mabapi le hore na ho nale tshekamelo Teko e ntle e tshwanetse hore e be nale matshwao a na a latelang: - Ho ba siyo ha diphoso tse hlophisitsweng - Diphoso tse hlahellang mona le mane di tshwanetse ho ba tlase - Ka kakaretso e tshwanetse ho kgoleha - Tsela eo e betlilweng ka yona hammoho le kamoo e hlahlobilweng ka teng e tshwanetse ho ba bobebe Ho fokotsa diphoso - Phahamisa ho tshwana ha setjhaba - Sebedisa setjhaba se pepesehileng haholo kotsing - Ntlafatsa mokgwa oo o sebedisang - Hlahloba ka tshebediso ya mehlodi e fapaneng ya ka ntle - Pheta teko - E behe boemong bo tlwaelehileng - Kahlolo e amang dintlha mona le mane - Metha ka nepo 2. METJHA E LATELWANG YA DIPATLISISO Etsa moralo - Bopa sehloho mabapi le motheo wa tlhahisoleseding le tlhaloso e amehang - Ho bopjwa ha maikemisetso ho latela dithuto tse etelletseng pele - Metjha ya diteko - Tekanyetso ya ditjhelete - Nako e beilweng Sehloho - Se kgutswanyane se be le mookotaba - Se tobe taba - Se itlhalose - Se be le matla - Se tsepamise maikutlo ka matla hodima dikateng tsa motjha wa ho etsa dipatlisiso - Qoba dihloho tse ntseng di le teng Ho shejwa ha dingolwa - Kgetholla ka kelotlhoko - Ikamahanye le babatlisisi ba ka tsejwang - Supa dikgeo ka hara dingolwa Bohlokwa - Bohlokwa ba malepa/maqiti - Fana ka dingolwa ho tlatsa dikgeo - Tshebediso - Fetola kapa bopabotjha mohopolo o ntseng o le teng wa thuto e itseng Maikemisetso Mehopolo - Nako eo e dutseng e sebetsa ka yona - Ditebello tse nepahetseng tseo o ka di nahanang ho tswa mosebetsing wa hao le dipatlisisong tse ding - Mohlodi/qaleho - Ditsela tsa tlhatlhobo - Bohlokwa bo ka bang teng Dipheo - Dipolelo tse nepahetseng tsa seo o batlang ho se fihlella - Kgetholla; etsa sebopeho - Sekaseka kgoneho kapa tshebetso e nepahetseng Dithuto tsa nakwana - Dithuto tsa ho etsa diteko - Supa mathata le dikgahello - Mathata a setegniki - Disebediswa - Basebetsi - Nako - Ho phahama ha ditefello - Lesedi la nakwana - Hlahlobisa botjha motjha o latelwang wa ho etsa dipatlisiso - Rala molao wa ho qetela wa motjha o latelwang wa ho etsa dipatlisiso - Kenyelletsa lesedi la nakwana le nang le moralo wa ho qetela Ditsela tsa ho etsa diteko - Moralo wa ho etsa diteko - Mokgwa - Boiqapelo - Meedi (amohela dikgahello) - Mathata a bonelwang ka pele - Ditsela tse ding tsa ho tobana le taba - Ho lekanyetsa ho ya ka bongata - Tlhophollo ya dipalopalo - Ho tolokwa ha diphetho tse lebelletsweng tse bontshang matla a ho akanya Ditekanyetso tsa ditjhelete - Basebetsi; basebetsi ba tshehetso le ba botegniki - Ditshenyehelo tsa baeletsi - Disebediswa (ho hirwa ha tsona ho e nale ho di reka) - Ditshenyehelo tse tswelangpele - Ditshenyehelo tse sa lebellwang - Infoleishene Tlhatlhobo ya dingolwa - Tlhahisoleseding le mehopolo - Puisano Mehlodi ya tlhahisoleseding E ka sehlohong - Dibuka - Dimakasine - Dikhonferense - Dipatlisiso tse totobetseng (dipuisano; manane a dipotso le diteko) Ya bobedi - Dibuka tse tataisang - Ditjhebo - Di insaetlelopedia - Dikhataloko - Mananeo a dibuka Ya boraro - Dikgutsufatso - Manane Kakaretso - Hlalosa kelello kapa mohopolo wa bohlokwa - Kgetha moetapele ya nepahetseng wa dithuto tsa hao - Lokisa moralo wa ho etsa dipatlisiso o nang le dintlha kaofela - Supa ditshitiso nako e sa le teng - Thakgola thuto ya ho etsa tlhatlhobo ya nakwana e le ho hlahloba mohopolo o itseng wa dipatlisiso - Sebedisa mokgwa o phallang wa ho ngola wa saense - Boloka tjheseho le ntlha ya ho dula tabeng 3. DINTLHA MABAPI LE MELAO E TLAMANG YA BOITSHWARO MABAPI LE HO ETSA DIPATLISISO HO DIPHOOFOLO LE BATHO Dintlha tse ipehileng ka pele tse hlokahalang mabapi le ho etsa dipatlisiso diphoofolong le bathong, mona Yunivesithi e Bohareng ya Thekenoloji Foreistata, ke mohlala o motle wa boikarabelo ba setheo le boikarabelo setjhabeng ka hara Thuto e Phahameng. Diemo tse sebetsang ka nepahalo tse bopelletsweng ka hare tse mabapi le boitlhatlhobo ba motho e mong le e mong, le metjha e matla ya ho lekola dintho, di sebetsa jwaloka metjha ya ho thibela kgonahalo e mabapi le diporojeke tse sa batlahaleng tsa dipatlisiso. Dipatlisiso hodima diphoofolo di hlahlojwa ho ya ho ile ke: Lekgotla la Yunivesithi Senata sa Yunivesithi Komiti ya taolo ya tsela ya boitshwaro mosebetsing e mabapi le diphoofolo Komiti ya ditlhatlhobo ya tsela ya boitshwaro mosebetsing e mabapi le diphoofolo Tlhatlhobo ya diteko Tlhatlhobo ya babatlisisi (Boemo bo hodimo ba boitsebelo Mokgahlelong wa 1-5 Taolo ya Tsamaiso / Batsamaisi / Dihloho tsa Mafapha / Metjha ya tsamaiso mabapi le matlole a dipatlisiso. Dipatlisiso bathong Tsela ya boitshwaro mesebetsing mabapi le taba tsa bongaka, pele le kamorao ho Ntwa ya Bobedi ya Lefatshe Melawana ya Tsamaiso Setheong ya YBT Hlophollo ya dikotsi le melemo Bukana ya ditlhaloso ya Bakudi le Ditokelo tsa Botho Sehlopha seo ho hlahlojwang ka sona (Ditho tse 18) Kopano ya dithuto tse fapaneng (babuelli, disaekholojisti, j.j.) Lekola boleng ba patlisiso Hlahloba boemo ba babatlisisi 4. TLHATLHOBO YA DINGOLWA Meqoqo - Hlahloba hore e be raporoto ya dipatlisiso e ntse e loketse moralo o leng teng - Hlahloba tsebo, basebetsi le boholo/bophara ba dipatlisiso - Na e be di phethahatsa ditlhoko tsa tsamaiso ya puisano e mabapi le pokelletso, tlhophiso le phatlallatso? - Di ngotswe ka tlasa mabaka a fe mabapi le diphetho, mekgwa le boholo/bophara ba dipatlisiso? Tlhatlhobo mabapi le ho kgoleha ha tsona - Na ke moqoqo o phatlaladitsweng kapa o shweleng? - Na ke phatlalatso e fokolang kapa saense e fokolang? - Tlhompho ya lentswe le hatisitsweng - Maemo a makasine (pale, sehlopha, boemo)? - Na lebitso la mongodi le a tsejwa? - Sethato (Yunivesithi, setheo se itseng kapa setheo sa poraefete) - Mongodi, basebetsi mmoho, mothusi wa setegniki le radipalopalo? Moqoqo - Motheo wa tlhatlhobo wa ho bala le ho ngola - Mokgwa le nyalano e nepahetseng Sehloho - Na se nkile molaetsa? - Se hlophisitswe ka tsela e sephara kapa e patisaneng ho le ho kae? * Selelekela le tlhatlhobo ya dingolwa - Puisano le sehlopha se hlwailweng? - Boholo le khwaliti * Ho botsa potso ka tshebediso ya mohopolo - Nyallano e utlwanang le selelekela? - Bokgutswanyane le bohlokwa? Disebediswa le mekgwa ya ho etsa dipatlisiso - Nepahalo? - Boikarabelo? - Boholo? - Ditegniki? Ho phetaphethwa le ho ja tjhelete e ngata - Tshebediso e tshwanang hohle lefatsheng ka bophara? Sepheto - Tshebediso ya dipalopalo mabapi le mehopolo? - Tshebetsano ya dintlha tse neng di sa lebellwa? Diqeto - Ho lebisa dipotsong tse qadileng taba? ( ho tlosa tse itseng kgahlanong le ho rarolla taba) - Dinetefaletso? - Dikganetso? - Ditlatsetso? Ditshupo tsa botshepehi - Bothata ka diteko tse etswang? - Diphetho tse sa hlaloseheng? - Ditlwaelo kgahlano le ditlhaloso tsa dipalopalo? - Dinnete tse halofo? - Dikgahello? - Maikutlo a hlahiswang mabapi le dintlafatso hammoho le moo ho lebiswang teng? - Toboketso e tlase kapa e ka hodimo haholo 5. DIPATLISISO MABAPI LE MAFU A AMANG BATHO JWALOKA MOHLALA “Epidemiology” thuto e mabapi le kamoo mafu a hlahang le kamoo a phatlallang le mmele ka teng le kamoo a ka laolwang le ho thibelwa ka teng, ke tsela ya ho laola mafu a nang le kotsi e ka thunthetsang bophelo bo botle mothong EPI = MABAPI LE “SETJHABA SE KOTSING” DEMOS = BATHO Ditekanyetso = YA BALANG____________ YA THONYANG LEBITSO Palo e hlahellang = Palo ya batho ka hara setjhaba ba nang le lefu le itseng ka nako e itseng. Ketsahalo = Ho iphetha ha dinyewe tse ntjha. Palo e hlahellang = (Ketsahalo) x (Palohare ya nako e ka e nkang) Setjhaba sa Rephabliki ya Afrika Borwa Mohlala wa setjhaba = toropo e kgolo, toropo le tulo ya mahaeng Setjhaba seo ho ithutwang ka sona = kereke, mosebetsi, dipapadi, baithuti, j.j O kgetha jwang setjhaba seo o ithutang ka sona? = KGETHO HO ETSA BOITHATELO = SETJHABA SEO HO ITHUTWANG KA SONA MATSHWAO A SEBOPEHO Ngodiso ya mesebetsi - Boloka lenane le nang le dikarabo tse nyahamisang. - 33% e nkuwa e le palo e hodimo haholo ya dikarabo tse amohetsweng. - Hlophisa lenane la dipotso le bobebe. - Etsa ngodiso ya diteko ka dipotso tsa diteko feela. - Boloka ngodiso e bontshang dintlha tse amanang le tshekamelo. - Ditjeo tse hodimo. Boitshunyatshunyo - Tlhatlhobo ya ka hare - Tlhatlhobo ya ka hare-hare Sehloho se hlahlobisang dintho tseo ho ithutwang ka sona - Nako - Nalane ya dintlha tse bakang kotsi - Tjhebo botjha - Kgodiso ya dipatlisiso tse bonahalang hodima karolo eo ho fannweng ka yona ya setjhaba Kakaretso Sebedisa dintlha tse latelang: Kgetha mohopolo Kgetha setjhaba Kgetha mohlala Kgetha tekanyetso/selekanyetsi Mekgahlelo e mabapi le ho fana ka thuto - Pokelletso le kgetho ya lesedi - Tlhophiso ya lesedi - Ho qetellwa ha thuto, ho ngolwa, le ho phetwa ha yona, boikwetliso/motjhini o hatisang mantswe - Hlahisa dintlha tse ntjha. Phano ya thuto - Tjhebahalo ya motho le kamoo a itshwarang ka teng - Tshebediso ya bophahamo ba lentswe - Kopano ya mahlo - Tshebediso e nepahetseng ya ho supa ka matsoho - Tshebediso e nepahetseng ya ho sebetsa ka sesebediswa sa ho bala le thupa e supang dintho - Dikarete tseo motho a kgonang ho di bala di le hole ha di pepesitswe Ditlhokeho tsa hore lentswe le be boemong bo botle - Tsebo ya ho bua mantswe ka tsela e hlakileng - Lebelo la ho bua - Merethetho ya ho itlhalosa Dikeletso ka kakaretso - Shebahala hantle hape o ikutlwe o le hantle - Ithute ditegniki tse nepahetseng tsa ho hema - Etsa ditlhophiso mabapi le nako e ka hodimo e lekaneng - O be le kgetho nakong eo o fanang ka dithuto mabapi le ho etsa dipatlisiso 7. DIKELETSO MABAPI LE HO ETSA DIPATLISISO TSA KAMORAO HO PHUMANO YA LENGOLO LA DIKRII Botsa: HOBANENG HA O BATLA HO ETSA DIPATLISISO TSA KAMORAO HO PHUMANO YA LENGOLO LA DIKRII? Hape o hopole hore: Dipatlisiso ke boemo ba kelello (Itekanye ho ya ka sena mme o lokisetse maikutlo a hao) Hopola dintlha tse tharo tse latelang tsa bohlokwa: ♦ BOHOLO BO FETOFETOHANG ♦ Mekgwa e amanang le bongodi kapa dibuka (Tlhaloso) ♦ Sekoro / palo (bongata bo sa kgoneng ho lekangwa bo fetofetohang) - Bala palo tse felletseng (palo e nngwe le e nngwe e ikgethile) - O boele o methe boemo bo sa ikgethang bo lekanyetswang ho ya ka ditekanyetso tse lekanang (km. mg. mosebetsi, jj). - Ho ka nna ha inahanelwa phethoho tse tswelangpele ho tswa ho boemo bo badilweng bo lekanyeditsweng kapa bo methuweng (palo tse ikgethileng le ho metha ho tswelangpele). - Ho fetoha ho itshetlehileng ka ho hong Ho thata ho tiiswa kapa ho netefatswa - Ho fetoha ho ikemetseng ♦ Ho ile “ha henahenanwa” le ho fetoha ho ikemetseng kapa ho ile ha (phehwa) ho fetoha hoo…. ♦ Na ho fetoha ho ikemetseng ke ntho e bonweng e be e le hore ha e kengwe moo e nepahetseng teng! ♦ Palo ya matshwao kapa boleng di ka nna tsa fumanwa ka ho otlolloha kapa ka tsela e sa otlollohang. (Mohlala; sekala se metha ka ho otlolloha ha kgatello e hodimo ya madi e methwa ka tsela e sa otlollohang.) ♦ Botshepehi ba dipalopalo ke: - Ho metha ho phetaphetwang e le ho bontsha bonnete ba tsona. - Ho metha ho nepahetseng ho ba le bonnete ha ho metha ho sebedisetswa ho metha seo ho neng ho ikemiseditswe sona. ♦ Ho kgaoha tabeng ya ho metha ho tswelangpele ♦ Boemo bo itseng ba kgeloho, e le kgeloho ho tswa moleng o bohareng - Ho kgeloha ho ya ka boemo bo itseng, ho sebetswa ke radipalopalo ka tshebetso ya dipalo ka mokgwa wa algebra le wa methamatics. - Ho kgeloha ho ya ka boemo bo itseng ho bontshwa ho ya ka boemo ba boditjhabatjhaba ka tlhaku ya S (Letshwao la Segiriki le bolelang “sigma” = S – kerafa). - Ho kgeloha hoo e seng ha bohlokwa dikafong ke ntho e dumelletsweng. EMPA - Data e sekameng le tshwanetse ho kengwa boemong bo nepahetseng ka dikotara. HA E LE HORE - Ho kgeloha ho tshwanetse ho behwa boemong bo itseng ho ya ka dipalo tsa boditjhabatjhaba (S). - V = Letshwao la Segiriki mabapi le mekgahlelo ya tokolloho. - P = Tafole ya dikgonahalo. - Dipalopalo ke dipalo tse sebeditsweng hape ha se dipalo tseo e leng boemedi. - Kerafa e sekameng haholo e ka mpa ya methwa botjha. Diphapang tseo e seng tsa bohlokwa ka hara mehlala kapa disampole tse ngata, tseo e leng hore ke ka sewelo di ka fokotswang ke monyetla feela, di shejwa jwaloka diphapang tse supang ho hong ka hodimo ho monyetla. Kakaretso - Hlopholla lesedi leo ho nehelanwang ka lona (banna; basadi). - Phatlallatsa lesedi leo ho nehelanwang ka lona - Lekanya palohare ya ho iphetapheta ha ketsahalo ka hara phatlallatso. - Tshwantsha kerafa kapa setshwantsho sa histogram. - Dikolla kerafa e hodima leqhephe hore e be ka tsela e rapameng. - Lekanya moo boemo ba mola o hare bo leng teng. - Sebetsa ho kgeloha boemong ba tlwaelo - Hlahloba ditshwantsho kapa didaekaremana tse bontshang tumellano, kganyetsano le ho sokama ha tsona. - Boradipalopalo ba sebetsa ka dipalo tse bontshang dintlha tse itseng tse utlwahalang kapa tse itlhalosang. ♦ Hopola hore o ke ke wa bontsha bopaki ba ntho e itseng ka tshebediso ya dipalopalo ha ho e nale ho kgeloha motjheng. ♦ Boemo ba ho totobala bo mabapi le tshebetso ya dipalo ke ntho ya bohlokwa mabapi le mehlala kapa disampole tse kgolo jwaloka matshwao a baithuti. * Iphe matla a ho dumella diphoso tse 5 ho lekgolo le leng le le leng, o ntano di bea maemong a nepahetseng ho ya ka nehelano ya lesedi le nyalellanang. (fosahetse / nepahetse) * Sebedisa mosebetsi wa Stoker mabapi le mananeo a dipalopalo le ho nyalanya boleng le dipalo. * Phatlallatso ya boleng ho mehlala e ka tlase ho 30% e bolela hore ho nale motsamao o mabapi le diphapang tse ipotshang tsa sebaka seo. Hlola Stoker mabapi le diteko tse mona tse bitswang tsa T hape o boele o lekole manane mabapi le dipalohare tse hlokolotsi. 9. TLHAHISO YA DIPOLAKATA Ho hlahiswa ha dipolakata tseo e leng hore di ka nna tsa nkelwa hlohong ka hara di curriculum vitae le dikopong tsa dibasari, di fetohile tshebetso tse nang le bohlokwa bo boholo dikhonfereseng tsa boditjhabatjhaba. * Melemo - Tikoloho e sa hlophiswang - Peheletso - Di hohela batho - Menyetla ya ho ikopanya le batho ba bang setjhabeng le ho ipepesa. * Bobe - Mosebetsi o mongata le ditshenyehelo tse phahameng. - Boemo; kamehla sebaka ha se se nepahetseng. - Ha se kamehla di bang le kgohedi e nepahetseng ya thahasello. * Selelekela - Hobaneng ? - Maikemisetso * Disebediswa - Jwang? - Mekgwa * Diphetho - Se etsahetseng ….. Moqoqo O hlalosa eng? * Qeto * Mekgahlelo mabapi le ho etsa polakata  Mokgahlelo wa 1 * Pokelletso ya disebediswa tsa ho etsa dipatlisiso ke karolo ya bohlokwa * Hopola hore dinepe di bohlokwa ho feta didaekerama * Mehlala ya dipepeso * Dikgatiso * Botsho le bosweu bo hlahella hantle!  Mokgahlelo wa 2 * E seng ho feta dirapa * E seng ho feta mela e tsheletseng serapeng se seng le se seng * Sebedisa mokgwa wa ho tlanya ka diletere tse kgolo le tse nnyane hobane o baleha ha bonojana. * Mofuta wa ditlhaku: - Tlhaku e kgolo; 5-6mm mabapi le bolelele ba mitara o le mong - 8-10mm mabapi le bolelele ba mitara tse pedi Moo polakata e shebang teng (ho tswa lehlakoreng le letshehadi ho ya ho le letona) - Dihloho tsa metsu - Mela - Mebala * O hlokomele polakata e tletseng ntho tse ngata hobane e tena kapele * Makgethe ke ntho ya bohlokwa (palo e nepahetseng ya dikarolo tsa ntho le ho lekalekana) * Mmala o ka morao o tshwanetse hore o fane ka mokokotlo o motle mabapi le ho balwa. * Nahana ka ditshwantsho tse bonwang. Mokgahlelo wa 3 * Dithudi kapa disebediswa - Rula - Dikgutlotharo - Bentlelaka - Mahare a dithipa - Selepe - Hamore le dipekere tse tshwarang setshwantsho - Lelente le kgomarelang le theipi - E LA HLOKO: Boka e be bo nepahetseng! * Dipalangwang - O hopole hore polakate eo o e nkang ha o kena leetong e tshwanetse ho betlwa hore e be ya boholo ba suthukeisi eo o sebedisang maetong. KAPA - O betle polakata e menwang haele hore o kena leetong. 10. TSELA EO HO NGOLWANG MOQOQO WA SAENSE KA YONA * Ho nale mefuta e mmedi ya meqoqo: - Ho latela ho mengwa - E le wena ka seqo o hlahisang ditaba * MEMO - Diphehiso tsa mohlophisi - Moqoqo mabapi le maemo a itseng - Dikgutsufatso - Meqoqo ya bolelele bo felletseng - Dikarolo tsa buka - Dibuka * TLHAHISO YA DITABA - Bohlopholli - Meqoqo mabapi le boemo bo itseng - Dikgutsufatso - Ditekolobotjha - Meqoqo ya bolelele bo felletseng - Mangolo - Dikgutsufatso - Dikarolo tsa buka - Dibuka - Meqoqo e mekgutswanyane ya puisano - Dibuka tse tlwaelehileng tse nang le moputso. * NTLHA E MABAPI LE KGAHLAMELO YA MAKASINE WA SAENSE - Ho iphetha ha ketsahalo ya ho qotsa mantswe a mongodi ke motheo wa bohlokwa wa tlhatlhobo. * TSELA E TLWAELEHILENG - Ngola moqoqo - Hlokomela hore diphoso le dikgaello tsa puo di hlahlobilwe. - Romella moqoqo ho mohlophisi - Moqoqo o hlahlojwa ke batho ba ka hare le batho ba ka ntle. Kamorao hoba o latele dikgothalletso tse entsweng ke bangodi mmoho le basebetsi mmoho ka wena, kgutlisetsa moqoqo oo ho ditsebi tsa puo hore di o hlahlobe. * Pontsho - ± Pontsho e le nngwe mabapi le mantswe a mang le a mang a sekete. - Ka tlasa mabaka a mangata senepe sa botsho le bosweu se molemo haholo ka tlasa maemo a saense. - Dinepe tsa mmala di sebediswa ka sewelo mabakeng a seporofeshenale feela. 11. KE ENG SE TSHWANETSENG HO HOPOLWA MABAPI LE DIKOPO TSA DITHUSO TSA DITJHELETE? - Mohopolo mabapi le porojeke ya dipatlisiso. - Fumana tumello. - Lekola lesedi botjha. - Moralo wa ho etsa dipatlisiso. - Etsa thuto ya teko. - Sebetsa ditshenyehelo. - Batla mehlodi e ka fumanehang. E LA HLOKO Moabi - Nepahalo / ho hlokahala ha taba eo. - Motho. - Porojeke. - Kamehla o hlahlobe matsatsi a ho kwala. - Ha o etsa dikopo o be le nnete. - Etsa hore curriculum vitae ya hao e kenye dintlha tsa moraorao. - Kgotsofatsa baahlodi. - O seke wa etsa tekanyetso ya ditjhelete e tlolang moedi. - Netefatsa taba ya hore o nale tokelo ya ho fumana sekoloto/botshepehi. - Tlatsa diforomo tsa kopo ka nepahalo kamoo ho bontshwang ka teng. * Dipotso tse botswang ke baahlodi ho tswa qalong - Na patlisiso e loketse ho etswa? - Na patlisiso ke tshenyo ya nako? - Na e phethahatsa metheo e itseng? (Dipatlisiso ho batho le diphoofolong). - Na mmatlisisi o nale tsebo e lekaneng? Ke eng seo baabi / batshehetsi ba ditjhelete ba se shebang ho ya pele? - Na mohopolo o ile wa nahaniswa hantle? - Na ebe patlisiso e nepahetse lefapheng leo e etswang ho lona? - Na marangrang a hlokahalang a teng? - Na mmatlisisi o nale boiphihlelo bo hlokahalang? - Na mmatlisisi o nale tsebo e ikgethang e hlokahalang? - Ntlha e mabapi le nako? - Na ditshenyehelo di sebeditswe hantle? 12. MOETAPELE WA DIPATLISISO (MOETAPELE WA SEHLOPHA) * Mesebetsi ya ho etsa dipatlisiso - Ho rala moralo - Ho o ntshetsapele - Tlhatlhobo - Phatlallatso * Hopola: Ha ho na tsela e le nngwe ya ho etellapele! Le ha e le mokgwa o nepahetseng.. Baetapele ba nale mokgwa oo e leng wa bona sena o se lemohela ha o kena tikolohong e ntle ya dipatlisiso. * Baetapele ba dihlopha ba tshwanetse ho etellapele ka mantswe ana: Ntshaleng morao! * Baetapele ba tshwanetse ho nka marapo a ho etellapele ba le ka pele… * Ha ho moo maemo a motho a kopanang teng le boetapele, empa boetapele bo amana le: - tsebo ya kakaretso - morolo - tsebo ya ho etsa le ho tsheha motlae - matshwao a tlhaho a ho ba moetapele! * Baetapele ba hlwahlwa ba: - iponahatsa - mafolofolo - ke dibui - ananela dintho ebile ba tseba ho ahlola * Boikarabelo ba baetapele ba dihlopha bo kenyelletsa dintho tse latelang: - ho kgothalletsa - ho etapele - ho laola - fana ka disebediswa. * Baetapele ba dipatlisiso ba bonahatsa sebopeho sa bona ka hara porojeke le ho babatlisisi ba leng ka tlasa tlhokomelo ya bona * Baetapele ba sehlopha ba ke ke ba etsa dipatlisiso jwaloka e ka ke tsa boemo bo fatshe * Baetapele ba sehlopha ha ba tshwanela ho lebella dintho tse sa kgoneheng empa ba nne ba tsitlalle hodima dintho tse leng boemong bo itseng ebile ho ba motho ya etsang mosebetsi o bontshang ditholwana ho a putsa * Baetapele ba sehlopha ba boetse ba tshwanetse ho fana ka: - Thupello - Maikutlo - Kananelo ya khwaliti * Baetapele ba kwetseng menyako - ba nepahetse haholo ho dipatlisiso tse sa batleng hore ho etswe ho hong. - ha ba mamelle ho kgaoha ha dintho kapa kgefutso. - ba bona batho feela ha ho entswe ditlhophiso. * Baetapele ba butseng menyako - ba nepahetse haholo ho dipatlisiso tse batlang hore ho etswe ho hong. - ba tshwanetse ho amohela bonnete ba hore ba ka nna ba tshwengwa. - ba bona batho le ha ho sa etswa ditlhophiso. * Bophahamo ba boetapele bo itshetlehile hodima: - Thupello ya mmatlisisi. - Boiphihlelo ba mmatlisisi. - Mofuta wa dipatlisiso (porojeke ya pele ho phumano la lengolo la dikrii kapa ya kamorao ho phumano ya lengolo la dikrii kapa diporojeke tse ikemetseng). * Boikarabelo - Boikarabelo bo leng ho motho ka bo yena - Boikarabelo ho babatlisisi ka boinotshi ba bona - Setheong - Tlhokomelo ka kakaretso hammoho le tekolobotjha - Thupello - Ho kopana kamehla * Karolo tse fanang ka mathata ho baetapele - Kgetho ya basebetsi: ho kgethwa le ho phahamiswa. - Kananelo ya ketso ya mosebetsi: taba ya bongodi - (Moetapele le mothusi wa setegniki ba tshwanetse ho ba hodimo ha sefala se le seng!) - Moputso (Ha o fepa matokomane o tla fumana ditshwene!) - Ditlhapiso; leeto la dipatlisiso; dikhonkerese. - Kgothalletso ; Baetapele ba tshwanetse ho sebetsana le maikutlo a babatlisisi a yang hodimo le tlase ka sekgahla ka kutlwisiso. 13. TSELA YA HO NGOLA QALO YA DITABA / SELELEKELA SA HO ETSA DIPATLISISO - Fumana sehloho - E ba le tsela eo sebetsang dintho ka teng ho ya ka tlhatlhamano ya tsona - Ithute ho ngola ka tsela e bontshang tatellano ya dintho - Di etse kgutshwanyane mme di be bobebe * MOTJHA WA HO NGOLA - Sebedisa nako e fetileng - Sebedisa nako ya ha jwale mabapi le diqeto - Sebedisa nako e tlang mabapi le ditlhahiso - Kamehla ho ngola ho thata - Kamehla ho ngola ho nka nako e telele ho feta kamoo motho o neng o lebelletse hore ho tla nka nako e itseng. - Ngola jwalokaha motjha wa ho etsa dipatlisiso o ntse o tswelapele * Puisano ya kamehla le moetapele wa thuto - mabapi le hore dintho di tsamaye ka motjha o nepahetseng - mabapi le hore dintlha tse tshophodi di hlahlojwe ka botlalo kgetlo la ho qetela. Tsela eo qalo ya ditaba / selelekela sa ho etsa dipatlisiso se tshwanetseng ho ngolwa ka teng: Dikahare Tatellano ya ho ngola - Palo ya maqhephe 1 - Sehloho - Setatemente - Tsa fetisetswa ho - Kgutsufatso 8 - Dikananelo - Lenane la diphatlallatso - Lenane la dikahare - Lenane la dipontsho - Lenane la dibopeho - Lenane la mananeo - Selelekela 5 - Disebediswa tsa ho etsa dipatlisiso le mekgwa ya teng 2 - Diphetho 3 - Dipeheletso 6 - Dihlomathiso 4 - Dithomelo 7 * Tsela eo dihloho le dihlohwana di nomorwang ka yona 1.1 } 1.1.1.1 } E seng jwaloka dipalo tsa bo 4 ! 1.1.1.(a) } 1.1.1. (a) (i) } * Dinomoro, ditshwantsho le dipontsho 14. HO INKELA MOSEBETSI WA BATHO BA BANG WA DINGOLWA NTLE LE TUMELLO LE BOQHEKANYETSI * Mefuta - Ntle le tsebo (tsela tse fosahetseng tsa tjhebo ya dintho, boinahanelo le ho qotsa kapa ho supa sengolwa jwaloka moo mmadi a ka itjhebelang teng). - Ho fetola lesedi molemong wa hao hore dintlha tse sa lopallang di patehe. - Boqhekanyetsi (ho inkela mosebetsi wa motho e mong wa dingolwa ntle le tumello, ho fetola ditokomane ka tsela ya thetso le ho tlatlapa). - Ho ba le tshekamelo ya sepolotiki - Ho ikgelosa ka bo wena - Tshenyo ya bongodi - Ho phetwaphetwa ha kgatiso e le nngwe - Dikgatiso tsa Salami (ho arola dikgatiso tse kgolwanyane) - Ho se hlahise ditabatabelo. EMPA * Batho ba qhekanyetsang ba kula ka dikelellong….. Ho tswa dipapisong tse ka hodimo, ho ja tjhelete e ngata ho romela mmatlisisi mose ho mawatle kantle ho Rephaboliki, mme motho ya jwalo o tshwanetse hore a ikgotsofatse ka dintlha tsena tse latelang: - Bohlokwa ba ketelo ya hae. - Mehopolo e metjha - Kgodiso ya lequlwana la tlhahisoleseding - Puisano le mose ho mawatle * Metheo ya kakaretso - Hlakisa ketelo e ikemiseditsweng le bahlophisi ba ka ntle ho naha ka tshebediso ya lengolo/fekse/imeili. - Nkela dintlha hlohong mabapi le phomolo ya lehlabula mabatoweng a ka halofong ya lefatshe e ka Leboya. - Leka hore wena ka sebele o fane ka thuto khonkereseng (sheba phano ya thuto ka dipolakate, dintho tsena di boetse di ntlafatsa menyetla ya hao ya tshehetso ya ditjhelete). - Etsa kopo ya ditjhelete nako e sa le teng. - O nahane ka taba ya ho hira dintho tse sebedisetswang ho etsa dipatlisiso. - Leka ho fumana bodulo diyunivesithing; ho theko e tlase. - Dinyehlisetso tsa maeto (mohlala: “Eurail Pass”). - O hopole ho hlompha tshebediso ya setso ya naha e o amohetseng. - (Moaparo, dihloho tsa mabitso, kamoo buisanang ka teng, jwalojwalo). - O ngole ditshenyehelo kaofela hape o boloke diresiti tsa ditefello mabapi le mabaka a ho kenya ditseko le taba tse mabapi le lekgetho. - O boloke diphahlo tsa hao tse sebedisetswang ho fana ka dithuto ho wena e le ho ipaballa ebang ho ka hlaha boshodu kapa merwalo ya lahleha. * MAETO A BATHO BA TSWANG DINAHENG TSA KA NTLE - Hlahloba tsebo ya ho fana ka dithuto. - Hlakisa dintlha ka hohle-hohle tse mabapi le tseo ho dumellanwang ka tsona ka botlalo tse amanang le hotele, mehala le ditshenyehelo tsa ho thabisa baeti. - Qaqa mabapi le batho ba tlang ho mamela dithuto - Qaqa mabapi le nako, letsatsi le sebaka. - Etsa dipeheletso nako e sa le teng. - Hlahloba disebediswa tse sebedisetswang modumo le ditshwantsho - Dumella nako e lekaneng ya bolokollohi. - Fumana lesedi mabapi le dikgatlehelo tse ka thoko tsa moeti. - Maemo a bophelo bo botle, dilemo le bong. * Lekgetho - Ditjhelete kaofela tse amohelwang. - E seng ho ditekete tsa sefofane - Ikopanye le Moamohedi wa Lekgetho! * Visa - Mohahlaodi ebang mmatlisisi a sa amohele tjhelete/sebui se sa amohele tjhelete. - Tumello ya mosebetsi ha moeti a lefjwa; diveke tse 6. * Moputso - Fumana diforomo tsa banka ya Reserve ho kgona ho fetisetsa tjhelete naheng tsa mose. * Ditekete tsa sefofane - Lefa ditekete tsa sefofane hona mona lapeng ka ditjhelete tsa yona naha eo. * Bodulo - Hotele - Folete - Lenane la dikeletso ho moeti - Lesedi ka kakaretso - Moo ho rekwang teng - Dihora tsa mavenkele - Mehlala ya ditheko tse fapaneng - Imeile le ditshebeletso tsa mehala (motjhini wa fekse) - Tshirelletso; mebila, dibaka tsa bodulo tse tshwanetseng ho qojwa - Diphephetjhane tsa bahahlaodi. - Lesedi mabapi le dikolo ebang ho ena le bana le moo ebang e le ketelo ya nako e telele. * MOHLODI Dikgutsufatso tsena di ngotswe ho hlaha ho Continuing Education Programme, Course on Research Methods (EXPD 701) of the Dental Research Institute. University of the Witwatersrand.